XXI ғасырдың алғашқы ширегі цифрлық технологиялардың қарқынды дамуымен сипатталады. Мемлекет басшысы жасанды интеллектіні дамыту жөніндегі кеңестің алғашқы отырысында (2025 жылғы 01 қазан) жасанды интеллектінің даму жылдамдығы өте тез, қарқыны жоғары. Сондықтан бір орында тоқтап қалмай, бұл іске үнемі жаңа көзқараспен қарау қажет деген болатын.
Жасанды интеллект (ЖИ) пен машиналық оқыту салалары жаһандық деңгейде экономиканың, білімнің, ғылымның және күнделікті тұрмыстың ажырамас бөлшегіне айналды. ChatGPT, нейрожелі, үлкен деректерді өңдеу, генеративті модельдер сияқты ұғымдар қазіргі таңда тек ІТ саласының мамандарына ғана емес, сондай-ақ қарапайым халыққа да таныс бола бастағаны белгілі. Бұл құбылыс барлық тілдік кеңістіктерге әсер етіп отыр. Жаңа технологиялармен бірге жаңа атаулар, жаңа терминдер, ұғымдар пайда болып, олар қоғамға тез әрі кең көлемде еніп жатыр. Қазақ тілі де бұл үдерістен шет қалған жоқ.
Алайда жасанды интеллект (ЖИ) саласы терминдерінің қазақ тіліне бейімделуі, нақты баламасының қалыптасуы мен қолданысқа енуі қарқындық танытпай отырғаны жасырын емес. Бұл белгілі бір уақытты қажет ететін, біртіндеп жүзеге асатын жайт. Кезінде А.Байтұрсынұлы: «Сөзден жасап, сөз шығару деген әркімнің қолынан келе бермейді және шығарғандардың да сөздері бәрі бірдей жақсы бола бермейді» (Байтұрсынов А. Шығармалар. –Алматы, 1989. –141-б.) деп айтқаны белгілі. Расында шет тілі терминдеріне дәл балама табу оңай шаруа емес. Терминдерді аударғанда алдымен сол жаңа терминге балама бола алатын сөздің мағынасы сәйкес келуі шарт. Одан кейін оның қысқалығы, жүйелілігі, эстетикалық талапқа жауап беруі, жалпы терминге қойылатын талапқа сәйкес келуі ескеріледі.
Жасанды интеллект (ЖИ) саласы терминдерін аудару, қолданысқа енгізу, сөздік түзу сияқты жұмыстар атқарылып келеді. Оны мойындауымыз керек. ЖИ саласындағы терминдер көбінесе ағылшын тілінен тікелей аударылып немесе өзгеріссіз қолданылуда.
Қазіргі таңда «machine learning – машиналық оқыту», «natural language processing (NLP) – табиғи тілдерді өңдеу», «chatbot – чатбот / әңгімелесу роботы», «data mining – мәліметтерді өндіру / дерекқазу», «neural network – нейрожелі», «prompt engineering», «dataset», «fine-tuning», «tokenization» сияқты ондаған, тіпті жүздеген жаңа терминдер қазақ тіліне әртүрлі жолмен еніп жатыр. Бұл – тіліміздің заман ағымына ілесіп, жаңғыруының бір көрінісі. Осыған байланысты ЖИ саласындағы терминдерді жүйелеу, олардың қазақ тіліндегі дұрыс қолданысын қамтамасыз ету бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің біріне айналып отыр.
НУ-дің Ақылды жүйелер және жасанды интеллект институты (ISSAI) ғалымдарының бастамасымен жасанды интеллект пен робототехника саласы терминдері (672 сөз) бекітілгенін де айта кету орынды. Бекітілген терминдерді ISSAI (https://issai.nu.edu.kz/glossary/) және termincom.kz сайттарынан қарауға болады.
ЖИ саласындағы терминдерді ұлт тілінде қалыптастыру барысында тілші мамандар және ІТ саласы мамандарының бірлескен жұмысы, сондай-ақ БАҚ, ғылыми еңбектерде, оқулықтарда қазақша терминдердің тұрақты қолданылуы, терминологиялық жұмыстарды үйлестірудегі мемтерминкомның жұмыстары маңызды.
Жалпы жасанды интеллект саласының дамуы қазақ тілінде жаңа терминдердің пайда болуына себеп болып отыр. Бұл үрдіс тілімізді жаңғыртудың мүмкіндігі болғанымен, оны сауатты әрі жүйелі түрде жүргізу қажет. Терминология мәселесіне салғырт қарау тілді шұбарлап, оның функционалдық әлеуетін төмендетуі мүмкін. Сондықтан ЖИ-ге қатысты ұғымдарды қазақ тіліне енгізу – тек лингвистикалық емес, стратегиялық маңызды міндет.
Жасанды интеллект – болашақтың емес, қазіргі уақыттың тілі. Қазақ тілі бұл салада толыққанды қатысушы болу үшін терминологиясын заманауи талаптарға сай дамытуы тиіс. Терминдерді дұрыс аудару мен бейімдеу, қолданысқа енгізу тек тіл тазалығын сақтау ғана емес, ғылыми-техникалық прогресте қазақ тілінің қолданылу аясының кеңеюі болып табылады.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті А.Байтұрсынұлы атындағы Қазақ тілі білімі кафедрасының ассистент профессоры, ф.ғ.к. Ә.Ж.Әміров
